Vek od završetka Velikog rata : analitički osvrt na odabrana dokumenta iz istočnoevropske diplomatske istorije

Petrović, Miloš (2021) Vek od završetka Velikog rata : analitički osvrt na odabrana dokumenta iz istočnoevropske diplomatske istorije. Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd. ISBN 978-86-7067-290-1

Text 2021_Petrovic_Vek-od-zavrsetka-Velikog-rata.pdf - Published Version Available under License Creative Commons Attribution Non-commercial No Derivatives. Download (16MB)

Abstract

Završetak Velikog rata ishodovao je brojnim političkim procesima – od priznavanja novih članica međunarodnog poretka i teritorijalnog proširenja drugih zemalja, preko propasti nekih od vodećih evropskih monarhija, do težnji za ustanovljenjem globalne mirovne organizacije koja bi takve sukobe onemogućila i sejanja klica nestabilnosti i revanšizma, posebno među ratnim gubitnicama. Na takve ishode su bitno uticali ne samo mirovni ugovori kojima je rat okončan, već i politički dokumenti koji su im prethodili, poput Lenjinovih Aprilskih teza, Vilsonovih Četrnaest tačaka, ali i tajnih dokumenata među kojima je samo jedan – Londonski ugovor – analiziran u ovoj studiji, s obzirom na njen problemski fokus. Iako je Lenjinov akt pozivao na socijalističku revoluciju, a Vilsonov na preuređenje diplomatskog poretka, sličnosti između dva dokumenta protežu se i izvan hronološkog momenta. Oba autora su smatrala da su promene nužne i da je starom poretku, koji je obilovao nejednakostima, došao kraj. U tom pravcu, oba su akta pozivala na ostvarivanje prava na samoopredeljenje i na okončanje dominacije nad „slabijima”, kao element u postizanju trajnog mira. To je vodilo rastakanju starih višenacionalnih carstava i uspostavljanju modernih evropskih nacija. Pored toga, saglasnost je postojala i u negativnoj percepciji, tj. štetnosti tajnih ugovora koji su doprinosili međunarodnom nepoverenju i nepredvidivosti. U prilog toj tvrdnji svedoče i međunarodne aktivnosti Italije tokom i nakon versajskih pregovora, kada je insistirano da se ispune sve odredbe predviđene tajnim Londonskim memorandumom, što se posebno odrazilo na konsolidaciju odnosa sa tek uspostavljenom državom srpskog, hrvatskog i slovenačkog naroda. I Lenjinov Proglas i Vilsonova načela osmišljena su tako da podstaknu međunarodne procese i da zadobiju partnere, posebno u „preuređenom” srednjoevropskom prostoru. Međutim, kao rezultat brojnih nerešenih ili neadekvatno adresiranih izazova, taj isti centralnoevropski prostor prerašće u neuralgičan prostor obračuna koji će voditi izbijanju drugog velikog rata. Bilo je i drugih protivrečnosti – samo u periodu od 1917–1920. godine na evropskom kontinentu desilo se 27 nasilnih promena vlasti, a najkritičnije je bilo u Rusiji, gde je u građanskom sukobu stradalo više miliona ljudi. Odluka o uspostavljanju međunarodne globalne organizacije za mir nastupila je kao rezultat razmatranja da su nadnacionalni procesi neophodni radi stvaranja stabilnijeg poretka, kao i određivanja mesta gde bi se o međudržavnim izazovima moglo razgovarati i odlučivati uz prisustvo što većeg broja aktera. Uprkos svim ograničenjima Društva naroda, koje se pokazalo neuspešnim u svojoj primarnoj svrsi da zauzda izbijanje Drugog svetskog rata, njegovo samo uspostavljanje i ograničeno delovanje predstavljalo je veliki pomak za diplomatske odnose. Uspostavljanje globalne institucije za promovisanje saradnje i mira, kao i Ujedinjene nacije nakon Drugog svetskog rata, postaće simbol kontinuiranih težnji za stabilnim i mirnodopskim međunarodnim odnosima. Pojedine institucije današnjih Ujedinjenih nacija, poput Međunarodne organizacije rada, uspostavljene su u okviru Društva naroda, a na osnovu Versajskog mirovnog sporazuma. Ustanovljenje takvih globalnih tela vodiće do dugotrajnih promena u barem dvostrukom pogledu: (1) otelotvorenje shvatanja da je potrebno nadnacionalno međunarodno telo koje bi bilo nadležno za rešavanje sporova u odsustvu drugih modaliteta; (2) promovisanje potrebe za odricanjem od sile u međunarodnim odnosima. Sve relevantne međunarodne organizacije, od Ujedinjenih nacija, preko Evropske unije i OEBS-a, sazdane su upravo na ovim načelima i do današnjeg dana se njima rukovode. Pre prelaska na analizu pariskih mirovnih ugovora, predmet ove analize bio je i Sporazum iz Brest-Litovska, na osnovu kojeg je Ruska Sovjetska Republika okončala svoje učešće u ratu i krenula da se fokusira na razrešenje unutrašnjeg sukoba sa brojnim frakcijama koje su se povezivale sa beloarmejcima. Kapitulacija je posmatrana kao nužnost, u nedostatku druge opcije– boljševičke vlasti nameravale su da pokažu da je uspeh socijalističke revolucije moguć i da će ona biti uvod u svetsku revoluciju. Kao jedno od sredstava u tom cilju, sovjetske vlasti nastojale su da oblikovanjem Treće internacionale utiču na međunarodne socijalističke procese, što nije imalo globalni efekat kakvom su se vođe nadale, osim ograničenog tj. regionalnog uticaja. Pored činjenice da je zaključivanje Sporazuma omogućilo istupanje ruskih vlasti iz rata, posledice su se osetile i u smislu otcepljenja niza istočnoevropskih i drugih teritorija, koje su prešle u domen uticaja Centralnih sila, kao i u faktičkom okončanju savezničkog prisustva na Istočnom frontu. Premda su se savezničke vlasti umešale u unutrašnji sukob u nameri da utiču na ishod građanskog sukoba, konsolidacija boljševičke vlasti postepeno je bivala sve očiglednija. U poslednjoj fazi Velikog rata, rusko povlačenje osetilo se u čitavoj Evropi; desetine hiljada nemačkih trupa preraspoređeno je u druge krajeve kontinenta, a brojni resursi prešli su u oblast kontrole Centralnih sila. Međutim, američko stupanje u rat u odsudnom trenutku, u kombinaciji sa višegodišnjim iscrpljivanjem i prevelikim širenjem angažmana nemačkih, bugarskih, osmanskih i austrougarskih trupa, doprinelo je preokretanju ratnog točka. Prekid ratnih neprijateljstava usledio je zaključivanjem primirja sa predstavnicima Centralnih sila u severnofrancuskom Kompjenju, Mandriji kraj Padove, Solunu i Mudrosu na ostrvu Lemnos. Primirjem iz Kompjenja i Versajskim sporazumom, između ostalog, poništene su i odredbe Brest-Litovskog sporazuma, a Nemačka i Sovjetska Rusija svoje će odnose naknadno urediti Rapalskim sporazumom (1922). Sporazum iz Versaja između savezničkih i pridruženih sila, s jedne, i nemačkih vlasti, s druge strane, predstavljao je najuticajniji međunarodni akt koji je zaključen po završetku Velikog rata. Taj mirovni ugovor odrazio se ne samo na zapadnoevropski region, već i na međunarodni sistem. Za saveznike je taj dokument bio nesporno povoljan: u osnovnim crtama, omogućio je ustupanje ili oslobađanje teritorija na osnovu kojih su proširene i konsolidovane okolne države, Nemačka je priznala odgovornost za rat, određene su visoke finansijske reparacije i drugi vidovi kompenzacije ratne štete, nemačka vojska ograničena je na stotinu hiljada vojnika, bez prava na teško naoružanje i uz ukidanje vojne obaveze, a rajnska oblast je privremeno okupirana. U međunarodnom pogledu, pored spomenutog teritorijalno-ekonomskog aspekta i primene načela samoopredeljenja, deo ovog akta predstavlja i Povelja Društva naroda i odredbe o uspostavljanju Međunarodne organizacije rada, koje su ugrađene i u sporazume sa drugim nekadašnjim pripadnicama Centralnih sila. S druge strane, za samu Nemačku odredbe su bile takve da su podstakle radikalizaciju i revanšizam, s obzirom na izuzetno visoke reparacije u novcu, višegodišnje ustupanje sarskih i drugih sirovina Francuskoj, privremenu okupaciju nekih regiona, pristanak na mandat Društva naroda u Dancigu pod nominalnim poljskim pokroviteljstvom, teritorijalne koncesije u nizu područja, uključujući i oblasti gde je nemačko stanovništvo bilo brojno i nezadovoljno ishodima rata. Istočni deo Pruske, nukleusa novovekovne nemačke države, postao je eksklava. Ove odredbe, u kombinaciji sa turobnom posleratnom ekonomskom situacijom, inflacijom, frustracijama zbog gubitka rata, nestanka Carstva i osećaju otuđenosti od suseda i kažnjavanja, doprineće jačanju radikalnog oblika nacionalizma koji će voditi u pravcu poništavanja versajskih principa. Osim Nemačke, i u mirovnim ugovorima sa drugim državama iz redova nekadašnjih Centralnih sila uključene su klauzule o odgovornosti za izazivanje i vođenje rata, za nastala stradanja i prouzrokovanu štetu savezničkim zemljama i narodima, uz napomene da iako se teži „kompletnoj reparaciji” ona zbog ograničenih resursa nije mogla biti u potpunosti nadoknađena. Ugovorima u Sen-Žermenu (sa Austrijom) i Trijanona (sa Mađarskom) najveći deo teritorija nekadašnjih konstituenata Dvojne monarhije ustupljen je susedima, s tim da je uz njih u sastav drugih država prešlo i brojno etnički nemačko i mađarsko stanovništvo, što je izazvalo dodatnu ozlojeđenost tih zemalja. Nacionalna identitetska kriza Austrije bila je tolika da nakon faktičke abdikacije Habzburgovaca i rastakanja nekadašnjih teritorija ta zemlja svoje zasebno postojanje teško da je mogla da zamisli, te je upućen zahtev Nemačkoj za ulazak u njen sastav. 2Taj zahtev, kao i predloženi naziv zemlje „Nemačka Austrija” odbijen je od strane saveznika, a Austrija je sen-žermenskim odredbama obavezana da ne kompromituje niti relativizuje svoju nezavisnost. S druge strane, na osnovu trijanonskih odredbi, prostrana Ugarska kraljevina ukinuta je u korist značajno manje mađarske države, a trećina mađarskog stanovništva ušla je u sastav susednih zemalja, što je ne samo predstavljalo izvor frustracija koje su doprinele usponu fašizma u toj zemlji, već i nostalgiji koja je i dalje prisutna u javnom diskursu u toj zemlji. Sporazum iz Sevra predstavljao je izuzetak u pogledu versajskih mirovnih sporazuma, budući da dokument nikada nije ratifikovan u osmanskoj skupštini, odnosno, zapravo nije ni primenjen. Njegovo prethodno nominalno prihvatanje rasplamsalo je građanski i međunarodni sukob u maloazijskom i trakijskom prostoru, koji je ishodovao zbacivanjem sultanata i stvaranjem sekularne i nacionalističke turske republike sa sedištem u Ankari. Saveznički planovi da se prostor današnje evropske i maloazijske Turske mahom podeli u interesne sfere savezničkih zemalja ili prenameni drugim narodima, poput Jermena, pa i Kurda, uz okupaciju moreuza i Carigrada, i drastična vojna ograničenja, nije bio uspešan. Međutim, krah Osmanske države jeste označio odvajanje niza nominalno vazalnih teritorija koje su se protezale od severne Afrike do onoga što će postati tursko-sirijska granica, i dalje istočno ka područjima Persije, a što je primarno regulisano na osnovu primirja iz Mudrosa. Posledice neostvarivanja dometa arapskog ustanka protiv osmanske vlasti dovešće do uspostavljanja mandatnih i drugih zavisnih bliskoistočnih područja po savezničkoj inicijativi, čime je značajno potcenjena izuzetna složenost prilika i međusobnih odnosa u tom strateškom regionu. To se posebno odnosi na arbitraran način razgraničenja koji i do današnjeg dana opterećuje funkcionisanje brojnih zemalja na tom području. Sporazum u Neiju, zaključen u okviru versajskih pregovora, omogućio je utvrđivanje odgovornosti bugarskih vlasti za učešće u ratu protiv saveznika a na strani Centralnih sila, i njene obaveze da nadoknadi štetu u obimu i na način koji je moguć u skladu s njenim resursima. Kao i u slučaju drugih sporazuma, bugarska vojska i njeni kapaciteti su značajno ograničeni, vojna obaveza je zamenjena dobrovoljnim služenjem vojske, a propisani su i teritorijalni ustupci. Budući da je Bugarska nedugo pre rata uspostavljena kao država-nacija koja nije imala toliko heterogeni etnički, religijski i drugi sastav kao Osmansko ili Austrougarsko carstvo, i da se radilo o daleko najmanjoj članici Centralnih sila, teritorijalne koncesije nisu bile velike ni preterano uporedive sa drugim ratnim gubitnicama, ali su bile strateški relevantne. Bugarska je, kao rezultat mirovnih sporazuma, susedima ustupila oko desetak procenata predratne teritorije. Radilo se o egejskom pojasu Zapadne Trakije, čime je Bugarska odvojena od prostora Sredozemlja u korist Grčke i ograničena samo na crnomorski pojas. Bugarska je priznala Kraljevinu SHS i ustupila joj teritorije u karpatsko-staroplaninskom području koje danas predstavljaju deo današnjeg Zaječarskog, Pirotskog i Pčinjskog okruga, kao i u području Strumice u današnjoj Severnoj Makedoniji. Međutim, kao i u slučaju drugih nekadašnjih pripadnica Centralnih sila, brojni delovi stanovništva i radikalni politički pokreti bili su revizionistički nastrojeni i protivili su se ne samo versajskim ograničenjima već i činjenici da jugoslovenska Makedonija nije u sastavu bugarske države. Uprkos pokušajima na visokopolitičkom nivou da se odnosi između dve strane održivije urede (npr. zaključivanjem Niškog sporazuma), jugoslovenska jugoistočna pogranična područja su u godinama nakon rata predstavljala mesto preko stotinu okršaja sa pripadnicima Unutrašnje makedonske revolucionarne organizacije (UMRO), a bugarsko-jugoslovenski odnosi nastaviće da budu napeti u čitavom međuratnom periodu, kao, nažalost, i sa brojnim drugim susedima. Imajući u vidu sve navedeno, zaključci ove studije su da su analizirani mirovni ugovori visoko relevantni u okviru nekoliko značajnih političkih procesa. Načela koja su proklamovana Vilsonovim i Lenjinovim proglasima, a koja su ugrađena u Društvo naroda kao nukleus globalnog međunarodnog organizovanja, bila su podsticajna za procese nacionalne emancipacije i borbu za unapređenje političkih i drugih sloboda na evropskom kontinentu. Gorko ratno iskustvo, stradanja i tajni dogovori koji su međunarodne odnose činili nestabilnim i nepredvidivim iskorišćeni su kao empirijska podloga, ne samo za ohrabrivanje održivijih modaliteta međunarodnih odnosa već i za stvaranje jedne transparentnije diplomatske paradigme. Te su činjenice predstavljale osnov za principe i funkcionisanje savremene međunarodne saradnje, a težnje ka održivom miru ugrađene su u misiju niza organizacija, od Ujedinjenih nacija, preko Evropske unije do OEBS-a i drugih institucija. Istina, mirovni sporazumi sa pripadnicama Centralnih sila barem delimično odražavali su težnju savezničkih zemalja da se „revanširaju”, bilo za ogromna ratna stradanja, bilo za ranije nacionalne traume (kao što je to u slučaju Francuske bio poražavajuć ishod francusko-pruskog rata). Pored ogromnih reparacija (koje su, doduše, svakako bile manje od realno počinjene ratne štete), gubitka teritorija i ugleda, nastojanja da se države poput Nemačke međunarodno izoluju vodile su frustracijama koje su bile pogodne za rađanje nacističke ideologije. Međutim, iako Veliki rat nije bio taj koji je „zaustavio sve ratove”, on jeste rezultovao uspostavljanjem ili teritorijalnim proširenjem brojnih zemalja na evropskom istoku i podržao njihove težnje ka samoopredeljenju, uprkos brojnim nepreklapanjima etničkih i drugih granica, koje i danas povremeno dovode do nesuglasica među susednim državama. Konačno, protok čitavog stoleća od završetka Velikog rata predstavljao je pogodan momenat za retrospektivni pregled određenog broja dokumenata i fenomena koji su pomogli oblikovanju istočne Evrope, što je nešto što je ova studija barem delimično nastojala da pojasni. Imajući u vidu hronološku distancu koja nije zanemarljiva, studija upućuje i na važnost negovanja kulture sećanja, kako u akademskom, tako i u društvenom pogledu. To je utoliko važnije imajući u vidu činjenicu da izazovi poput nepoverenja među susedima i težnje za revizionizmom predstavljaju neprolazne fenomene, čije se poreklo može adekvatnije razumeti i tumačiti na osnovu uvida u ranije istorijske prilike i obrasce. I obratno: izučavanjem fenomena iz prošlosti, ne samo da se obuhvatnije mogu sagledati koreni brojnih izazova u transnacionalnim odnosima već se oslanjanjem na istorijska iskustva može doprineti prevazilaženju starih i, ukoliko je moguće, nerađanju novih međunarodnih problema.

Actions (login required)

View Item