Kraljevina Jugoslavija i SSSR 1935-1941.

Petrović, Dragan (2017) Kraljevina Jugoslavija i SSSR 1935-1941. Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd. ISBN 978-86-7067-244-4

Text Kraljevina Jugoslavija i SSSR 1935-1941.pdf - Published Version Restricted to Repository staff only Available under License Creative Commons Attribution Non-commercial No Derivatives. Download (1MB) | Request a copy

Abstract

Knjiga, naučna monografija Kraljevina Jugoslavija – SSSR 1935–1941, je jedan od tri toma koji se bavi odnosima dve zemlje u čitavom periodu 1918–1941. Zapravo to je rezultat prethodno odbranjene doktorske disertacije (jul 2015) na Filozofskom fakultetu, odsek za Istoriju, uža oblast Istorija Jugoslavije, koji je kao takav priređen za štampu. Odnosi Kraljevine Jugoslavije i SSSR 1935–1941, bili su izuzetno kompleksni i određeni kako velikim zapletom godina uoči i tokom početka Drugog svetskog rata u Evropi, tako i unutrašnjom političkom i društvenom situacijom u obe zemlje. Iako su istorijski Srbija i Crna Gora, kao i čitav srpski narod, imali u carskoj Rusiji tokom čitavog viševekovnog trajanja Istočnog pitanja velikog zaštitnika i saveznika, što je svoju kulminaciju dostiglo sa Prvim svetskim ratom, nakon Oktobarske revolucije vladajuća politička elita u Kraljevini SHS (Jugoslaviji) nije želela iz ideoloških razloga da uspostavi diplomatske odnose sa Sovjetskom Rusijom (SSSR). S druge strane, tokom dvadestih godina, a u nešto manjoj meri praktično i sve do dolaska nacista na vlast u Nemačkoj, Kominterna, pa i SSSR su preko svoje borbe sa svetskim kapitalizmom, Versajskim sistemom u Evropi, ulazili u sukob i sa Kraljevinom SHS (Jugoslavijom), kao delom versajskog sistema i francuskom saveznicom. Tako je Jugoslavija okarakterisana od kominternovske propagande kao „tamnica naroda“ i „velikosrpska tvorevina“. Upravo od dolaska nacista na vlast u Nemačkoj dolazi do promene sovjetske politike u Evropi. Opasnost od Nemačke je primarna, što zvaničnu Moskvu povezuje sa Francuskom koja takođe menja svoj stav prema SSSR. Rezultat je francusko-sovjetski pakt 1934. čijoj osovini pristupa i Čehoslovačka, a delom i Rumunija. Međutim, zvanični Beograd oličen u knezu Pavlu i predsedniku vlade Stojadinoviću se opire, pa tako Jugoslavija postaje praktično jedina zemlja u tadašnjoj Evropi koja nije uspostavila ni diplomatske odnose sa SSSR. Svakako da je Stojadinovićeva (uz blagoslove kneza Pavla) spoljna politika imala svoje međunarodne i unutrašnje valjane razloge, ali ostaje nelogično zašto nisu i pored svega uspostavljeni diplomatski odnosi sa Moskvom. Rusofilija vladajućih krugova u Beogradu izražena pre svega prema belim izbeglicama, Ruskoj pravoslavnoj crkvi i tradiciji srpsko-ruskog savezništva i bliskosti nije bila upitna u Kraljevini SHS (Jugoslaviji) svo do smrti kralja Aleksandra. Međutim, knez namesnik Pavle Karađorđević, pored distance prema Sovjetskoj Rusiji, bio je kulturno-politički vezan za englesku aristokratiju, krugove krupnog kapitala i geopolitike, pa nije imao pozitivan odnos prema Rusiji u celini. Milan Stojadinović koji je, takođe, imao snažan uticaj tog krila britanske politike, gajio je izvesne simpatije i razvio saradnju i sa silama Osovine – Nemačkom i Italijom. U parlamentarnom životu Kraljevine Jugoslavije tu politiku pratila je vladajuća koalicija sastavljena od Stojadinovićevih radikala, te slovenačke partije na čelu sa Korošecom i muslimanske-bosanske na čelu sa Spahom. Ostale političke stranke su se uglavnom opirale ovoj politici, naročito Udružena koalicija sastavljena od HSS na čelu sa Mačekom, te srpskim strankama – Demokratskom, Zemljoradničkom i jednim krilom radikala. Političari srpskih stranaka isticali su se rusofilijom, bez obzira da li su pripadali poziciji ili opoziciji, s tim da su poslanici Stojadinovićevih radikala opravdavali stav vlade da se ne uspostave odnosi sa Moskvom, kao privremeno i iznuđeno rešenje zbog boljševizma. Maček se za razliku od Radića odlikovao uzdržanijim stavom prema SSSR-u, ali je insistirao na uspostavljanju diplomatskih odnosa. Hrvatska društvena i politička scena nije gajila tako duboke simpatije prema Rusiji i bila rusofilna, kao srpske narodne mase i elita. U Crnoj Gori rusofilija i težnja za uspostavljanjem diplomatskih odnosa sa SSSR je možda bila izraženija nego u drugim srpskim oblastima, i to bez razlike po stranačkom opredeljenju, uključujući i federaliste. Zabranjena KPJ je upravo u ovom periodu pratila zaokret sovjetske zvanične politike, odnosno Kominterne koja je bila pod direktnim uticajem politike SSSR. Još na Petom zasedanju Kominterne u Moskvi 1935. primetni su duboki tragovi kod dela vođstva KPJ pređašnje politike koja je smatrala Jugoslaviju „tamnicom naroda“ i optuživala za hegemoniju velikosrpsku vlast u Beogradu. Tokom sledećih godina dolazi do promene takvih stavova u KPJ, oni su znatno ublaženi i data je podrška borbi protiv nadirućeg fašizma. Ipak, tragovi pređašnje politike Kominterne su ostali primetni u okviru KPJ, naročito kada su u pitanju kadrovi iz Hrvatske i u manjoj meri Slovenije i tokom druge polovine tridesetih godina, pa i nadalje. Nakon smene Stojadinovića, vlada Cvetković-Maček, naročito od početka Drugog svetskog rata u Evropi, radi na uspostavljanju trgovinskih i diplomatskih odnosa sa SSSR, što je i ostvareno tokom proleća 1940. godine. Tokom sledećih godinu dana zvanični odnosi dve zemlje su razvijani, značaj SSSR kao zasebnog pola moći u tadašnjoj Evropi posednutoj i pritisnutoj od Osovinskih sila bio je veliki. Kraljevina Jugoslavija je vodila opreznu spoljnu politiku pod pritiskom sila Osovine da se priključi Trojnom paktu makar formalno, a s druge strane održavala kontakte sa Velikom Britanijom i SAD koji su je ohrabrivali da sačuva neutralnost, ali joj nisu mogli konkretno ozbiljnije pomoći. SSSR se od dolaska nacista na vlast u Nemačkoj u spoljnoj politici primakao Francuskoj i pokušao da stvori front otpora prema fašističkim revizionističkim silama. Takva politika je vođena sve do Minhenskog sporazuma u jesen 1938, nakon čega SSSR nastavlja da vodi pregovore o savezu i sa Francuskom i Britanijom, a s druge strane i sa Nemačkom. Cilj Staljina nije više bio zaustavljanje Hitlera, koji je ustupcima i oklevanjem pre svega Velike Britanije uspeo snažno da ojača, izvrdavajući brojna ograničenja nametnuta Nemačkoj po Versaju, već da odgodi sukob i ulazak SSSR u rat koliko je to moguće. Sporazum Ribentrop- Molotov je upravo to omogućavao, plus promenu granica sa susedima, koje su utvrđene nakon strane intervencije i građanskog rata u Rusiji zaključno sa 1922. godinom. U tom pravcu, SSSR je pokazivao spremnost na saradnju i čak pomoć Kraljevini Jugoslaviji, ali ne u toj meri koja bi ugrozila strateške interese Moskve da ostane van sukoba i čak da ne izaziva previše Nemačku. S druge strane, u samim vladajućim krugovima u Jugoslaviji, postojala je dozirana spremnost na saradnju sa SSSR iz više razloga (strah da se ne izaziva previše Nemačka i Italija; ideološka distanca prema vlastima u Moskvi i dr.). Uspostavaljanje diplomatskih odnosa i izvesno približavanje dve zemlje, sa oduševljenjem je praćeno u srpskim sredinama u Jugoslaviji, što je bilo vidljivo i na kulturnim manifestacijama i u javnom mnjenju. Simovićeva vlada je pokušala da dobije podršku od Moskve u svom kratkotrajnom bitisanju, o čemu simbolično svedoči i sovjetsko- jugoslovenski sporazum potpisan uoči samog napada sila osovine na Jugoslaviju. Zvanična Moskva je nastavila da taktizira prema Nemačkoj i nakon okupacije od osovinskih sila Jugoslavije, pokušavajući da makar odloži nemačku agresiju na SSSR. U tom pravcu možemo posmatrati i taktički prekid diplomatskih odnosa zvanične Moskve prema nizu zemalja u Evropi koje su prethodno zauzete od sila Osovine, među njima i sa Jugoslavijom u maju mesecu. Nakon napada Nemačke i sila Osovine na SSSR, 22. juna 1941, dolazi do ponovnog uspostavljanja privremeno prekinutih odnosa zvanične Moskve sa izbegličkom jugoslovenskom vladom u Londonu. Izbeglička kraljevska jugoslovenska vlada u Londonu bila je oslonjena na Veliku Britaniju, a nakon ulaska SAD u svetski sukob i na Vašington, uz saveznički odnos prema SSSR, tokom sledećih godina trajanja Drugog svetskog rata. Postojanje na tlu Jugoslavije dva, u suštini, antifašistička pokreta (partizanskog na čelu sa Josipom Brozom i četničkog na čelu sa generalom Dražom Mihajlovićem, kao ministrom vojnim izbegličke jugoslovenske vlade u Londonu) dodatno je usložilo odnose sa SSSR, ali i sovjetsku politiku prema Jugoslaviji. SSSR je u prvim godinama rata davao prednost zajedničkoj i što efikasnijoj borbi svih anti-fašističkih snaga na tlu Jugoslavije protiv osovinskog okupatora, a da se političke razlike ostave privremeno po strani. Prioritet za SSSR je u tim godinama bio uspešno vođenje rata sa silama Osovine, izbegavanje nesporazuma sa svojim zapadnim saveznicima, i u tom pravcu možemo posmatrati i savete za kompromis koji je Moskva davala partizanskom pokretu u Jugoslaviji u odnosu na Dražu Mihajlovića, kao i spremnost da se 1943. formalno ukine Kominterna. Naučno istraživanje za knjigu, naučnu monografiju Kraljevina Jugoslavija i SSSR 1935–1941, prevashodno je bazirano na neobjavljenoj arhivskoj građi u Arhivu Jugoslavije, pre svega diplomatskoj građi Kraljevine Jugoslavije, fondu Milan Stojadinović, Pres birou, potom objavljenoj sovjetskoj diplomatskoj građi za ovaj period, objavljenoj građi Kominterne, stenografskim beleškama sa zasedanja Narodne skupštine Kraljevine Jugoslavije, periodici, pre svega onoj na tlu Jugoslavije, potom sovjetskoj, i u manjoj meri i iz nekih drugih evropskih zemalja, memoarima i literaturi domaćoj i stranoj vezano za temu rada.

Actions (login required)

View Item