Prirodni resursi : između prava i konflikta

Todić, Dragoljub and Vučić, Mihajlo (2022) Prirodni resursi : između prava i konflikta. Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd. ISBN 978-86-7067-311-3

Text 2022_Prirodni_resursi.pdf - Published Version Available under License Creative Commons Attribution Non-commercial No Derivatives. Download (7MB)

Abstract

A) Iako bi se na uopšten način moglo reći da prirodni resursi zauzimaju značajan prostor u oblastima koje regulišu međunarodnopravne norme, pitanje upravljanja i zaštite prirodnih resursa nije rešeno na celovit način. Najpre, zbog nepostojanja jedinstvene definicije pojma „prirodni resursi” ne zna se tačno šta obuhvata i šta sve ulazi u sadržaj ovog pojma. Odsustvo jasne međunarodnopravne definicije ima određene posledice, a o uzrocima takvog stanjamoglo bi se naširoko raspravljati. To uključuje i pitanje svrhe takve definicije, a odgovor na to pitanje trebalo bi tražiti u kontekstu karakteristika međunarodnog prava i preovlađujućih interesa različitih subjekata u međunarodnoj zajednici. Ono što je skoro izvesno jeste da odsustvo defincije pojma prirodni resursi umeđunarodnompravu otvara prostor za različita tumačenja i nejasnoće u vezi sa upravljanjem i zaštitom prirodnih resursa. Ovo bez obzira na činjenicu što neki međunarodnopravni instrumenti definišu neke elemente od značaja za ovaj pojam (ili slične relevantne pojmove) u kontekstu i za potrebe onoga što konkretno regulišu. Ne bi trebalo da bude sumnje da postoji logička i normativna saglasnost oko toga da „životna sredina” predstavlja opšti okvir za određenje pojma „prirodni resursi” (posredstvom pojma „priroda” kao dela životne sredine), ali oko toga koji elementi tačno čine „prirodu” nema saglasnosti. „Resursni” karakter prirode i elemenata (kategorija) prirode se naglašava uglavnom u raspravama ekonomskog karaktera. Ipak, za nekoliko elemenata (kategorija) „prirodnih resursa” moglo bi se reći da se pojavljuju u skoro svim definicijama pojma „prirodni resursi”. Flora, fauna i vodni resursi konstituišu skoro obavezan deo definicija pojma „prirodni resursi”. „Bazni“ karakter prirodnih resursa (kao „osnovne pretpostavke života, a i svake ljudske aktivnosti“) mogao bi predstavljati i jedan od kriterijuma za profilisanje odgovarajućeg međunarodnopravnog odnosa prema ovim pitanjima. Teško je zaključiti koliko bi razlikovanje prirodnih resursa na „žive” i „nežive”, kako se predlaže u nekim definicijama, moglo doprineti preciznijem određenju međunarodnopravnog značenja ovog pojma. Koncepcijski okvir za razumevanje mesta prirodnih resursa u međunarodnom pravu nije jasno određen. Nasuprot nekim očekivanjima, rasprava o prirodnim resursima nema potrebnu međunarodnopravnu prepoznatljivost. Pokušaj da se prirodni resursi vezuju za „teritoriju” ima svoje objektivno utemeljenje, ali se na ovaj način vođena rasprava tradicionalno, neopravdano i pojednostavljeno usmerava ka dominaciji pravila kojima se reguliše pitanje „granica” između država. S druge strane, rasprava zasnovana na ovakvim temeljima ne prikriveno učevršćuje argumente u prilog tezi o prirodnim resursima kao ekskluzivno unutrašnjem pitanju i, samim time, pitanju koje je podložno skoro isključivo pravilima unutrašnjeg prava država. Imajući u vidu razvoj pravila koje se odnose na „internacionalizovane teritorije”, prostranstva koja nisu ni pod čijom jurisdikcijom, kao i ukupni naučnotehnološki razvoj, pitanja povezana sa upravljanjem prirodnim resursima jasno nadilaze pravila omeđena koncepcijom zasnovanom na „teritoriji”. Utemeljenje i razvoj pitanja suvereniteta nad prirodnim resursima i prava naroda na samoopredeljenje, iako prvobitno ograničeni za konkretne okolnosti i slučajeve, na direktan i (kasnije) prikriven način dodatno su doprineli (i doprinose) eroziji koncepcije „teritorije” kao osnove za regulisanje pitanja upravljanja prirodnim resursima. U uslovima globalizacije koncepcija „zajedničke brige čovečanstva”, iako međunarodnopravnim instrumentima primenjena samo na „biološku raznovrsnost” i „klimu”, sadrži dodatne elemente koji bi mogli doprineti redefinisanju odnosa prema pitanju upravljanja „prirodnim resursima”, bez obzira na brojna otvorena pitanja i nedorečenosti. Norme od značaja za prirodne resurse mogu se pronaći u nekoliko oblasti prava, među kojima normama u oblasti životne sredine pripada centralno mesto, iako se ne smeju gubiti iz vida ni izvori prava u drugim oblastima (investiciono pravo, trgovinsko pravo, pravo ljudskih prava, humanitarno pravo itd.). Okosnicu sistema upravljanja prirodnim resursima čini pravo životne sredine, kako zbog normativnih i stvarnih veza između prirodnih resursa i životne sredine tako i zbog činjenice da se pravo životne sredine pozicioniralo kao jedna od brzo rastućih oblasti međunarodnog prava i unutrašnjeg prava pojedinih država. Veze između međunarodnog prava, u delu koji se odnosi na prirodne resurse, i međunarodnog prava životne sredine uglavnom se razmatraju u kontekstu zaštite prirodnih resursa kao dela životne sredine. U tom smislu, mehanizam zaštite prirodnih resursa, ili onoga što se najčešće smatra da obuhvata ovaj pojam, ima relativno jasno prepoznatljive konture u nekoliko delova. Obaveza (dužnost i pravo) saradnje država povodom prirodnih resursa, nije regulisana na dosledan način, već bi karakter ove obaveze trebalo tumačiti u kontekstu konkretnih prava i obaveza koje propisuju relevantni međunarodni ugovori. Ovome treba dodati i potrebu sistemskog uređivanja pitanja odnosa između pojedinih principa prava životne sredine koji bi mogli da se odnose na prirodne resure. U tom smislu poseban značaj ima pitanje karaktera i pravnog domašaja principa politike i prava životne sredine (princip prevencije, princip predostrožnosti, princip zajedničke ali diferencirane odgovornosti, princip pravičnog i razumnog korišćenja i učešća u korišćenju prirodnih resursa, održivi razvoj, procena uticaja na životnu sredinu, učešće javnosti u donošenju odluka). Pravo pristupa prirodnim resursima nije prepoznato u međunarodnom pravu, osim u kontekstu principa suvereniteta nad prirodnim resursima, a pravičan i razuman udeo u korišćenju prirodnih resursa regulisan je na uopšten način i bez jasnih praktičih implikacija. Iako se osnove i elementi koncepta „fer i pravične podele koristi” mogu pronaći u različitim izvorima međunarodnog prava (zaštita biodiverziteta, pravo mora, ljudska prava, klimatske promene), izgleda da bi se primer međunarodnih vodnih resursa mogao smatrati ozbiljnijim normativnim pokušajem. Slabosti u ovom delu međunarodnog prava dobijaju posebno na težini ako se pojedina pitanja u oblasti upravljanja i zaštite prirodnih resursa razmatraju u kontekstu uzroka potencijalnog sukoba između zainteresovanih država. Jedan deo slabosti međunarodnopravnog regulisanja upravljanja i zaštite prirodnih resursa imaju svoje široko utemeljenje i u fragmentiranom pristupu ovom pitanju. Proceduralni aspekti saradnje država i subjekata unutar država, koji su regulisani instrumentima procene uticaja na životnu sredinu, predstavljaju značajan iskorak u pravcu uvođenja preciznijih pravila saradnje povodom eksploatacije prirodnih resursa. To znači da bi primena procedure procene uticaja na životnu sredinu trebalo da doprinese stabilnijim odnosima između zainteresovanih subjekata i smanji okolnosti koje bi mogle voditi sporovima u međunarodnim odnosima. U tom smislu, pravilna primena i poštovanje normi iz Konvencije o proceni uticaja na životnu sredinu u prekograničnom kontekstu može se smatrati značajnim za prevenciju sporova. Dogradnja sistema procene uticaja na životnu sredinu mogla bi da ide u pravcu proširivanja regionalnih opsega primene i jačanju instrumenata neposredne saradnje zainteresovanih subjekata. Pravila koje propisuje Arhuska konvencija imaju za cilj da se obezbede uslovi za jače učešće zainteresovane javnosti u procedurama koje se tiču donošenja odluka u oblasti životne sredine unutar država članica ovog međunarodnog ugovora i, za određene vrste aktivnosti, između zainteresovanih država. Iako ovaj međunarodni ugovor ne spominje eksplicitno prirodne resurse, jasno je da se pravila kojima se reguliše učešće javnosti u odlučivanju, uključujući i pravila o pristupu informacijama o životnoj sredini, značajnim delom odnose i na prirodne resurse. Otuda bi jačanje primene normi iz ovog međunarodnog ugovora i dalja dogradnja sistema zasnovanog na pravilima koje on propisuje moglo doprineti prevenciji sporova povodom prirodnih resursa. Ovo naročito, očekujući i moguće sinergetsko dejstvo ovih pravila i pravila koja se odnose na ljudska prava u oblasti životne sredine, imajući u vidu da Arhuska konvencija već u svom članu 1 (kroz definiciju svoga cilja) pravi direktnu vezu sa pravom čoveka na (adekvatnu) životnu sredinu. B)Različititepretpostavke sukoba okoprirodnihresursa određuju i njegovu karakterizaciju. Zajedničke crte svih šest vrsta analiziranih sukoba odnose se na načine eksploatacije prirodnih resursa koji nisu u skladu sa opštim društvenim interesom. Kod prekograničnih resursa, nedostatak saradnje između država koje dele prirodne resurse dovodi do neadekvatne realizacije opšteg društvenog interesa u upravljanju prekograničnim resursom, koji podrazumeva optimalno zadovoljenjepotreba stanovništva sa obe strane granice, što zauzvrat zavisi od resursa, potreba ekonomskog razvoja zainteresovanih država i potrebe očuvanja ekosistema zajedničkog resursa. Usled klimatskih promena dolazi do pogoršavanja postojećih (već strukturalno neadekvatnih) društveno-ekonomskih parametara, tako da postaje objektivno nemoguće obezbediti društveni interes očuvanja stabilnosti, minimalnog životnog standarda i zaštite životne sredine. Prokletstvoizobiljamože da bude uzrokneefikasnog društveno-ekonomskog sistema koji se isuviše oslanja na prirodni resurs kao pogon ekonomskog razvoja, što u krajnjoj liniji dovodi do duboko-koruptivne ekonomije i prekomerne eksploatacije prirodnog resursa. Domorodački narodi i njihova prava se često grubo gaze i zanemaruju usled potreba privrednog razvoja i imovinskih prava, koje obezbeđuje pozitivno-pravni poredak na štetu tradicionalnih prava domorodaca na zemljište, vodu, i biljni i životinjski svet. Interesi korporacija koje ulažu u istraživanje i eksploataciju prirodnih resursa često serazilaze sa opštimdruštveniminteresom, kojinalaže da se prirodni resursi koriste u skladu, pre svega, sa željama i potrebama stanovništva koje živi u području eksploatacije resursa i koje često zavisi životno od postojanja i kvaliteta resursa. Konačno, oružani sukob, kao vrhunski oblik patološke eksploatacije resursa koja nije u skladu sa opštim društvenim interesom, ne samo što može biti uzrokovan potrebom za ostvarivanjem kontrole nad prirodnim resursomnego sepostojeće društvenenapetostikoje dovode do oružanog sukoba, usled postojanja prirodnih resursa, mogu samo intenzivirati, odnosno prirodni resursi se mogu upotrebiti kao obilan izvor prihoda za finansiranje vođenja oružanog sukoba. Kao prateća pojava i neka vrsta multiplikatora svih ovih pretpostavki sukoba su demografsko-ekonomski kriterijumi. Stalni privredni rast i razvoj, često praćen i porastom broja stanovništva, neminovno dovodi do propadanja ekosistema i smanjivanja realne kvantitativne osnove prirodnih resursa na jednoj teritoriji. Logična posledica je povećana tražnja za deficitarnim resursom, samim time i kompeticija među korisnicima, a u krajnjem, najgorem slučaju dolazi i do sukoba oko prirodnog resursa. Ukoliko u datom društvu postoje etničke, religijske i druge vrste napetosti, sukob oko podele resursa biće samo oštriji i bolniji. Naspram ovih pretpostavki sukoba trebalo bi da stoje mehanizmi koji obezbeđuju opšti društveni interes u upravljanju prirodnim resursom, koji predupređuju, otklanjaju, ili makar ublažavaju dejstvo pretpostavki sukoba. Iz međunarodnopravnog ugla gledano, to bi trebalo da budu adekvatni instrumenti međunarodnog prava koji raspoređuju prekogranične resurse između zainteresovanih država na optimalan način, koji ublažavaju štetne posledice klimatskih promena, koji rešavaju probleme lošeg institucionalnog upravljanja povezane sa prokletstvom izobilja, koji štite legitimna prava domorodačkih naroda, koji ograničavaju proizvoljno i nezakonito delovanje međunarodnih korporacija i koji sprečavaju ili rešavaju oružane sukobe. V) Mesto koje norme o rešavanju sporova o primeni i tumačenju međunarodnih ugovora imaju u međunarodnim ugovorima u oblasti životne sredine, uslovljeno je specifičnostima materije koja je predmet regulisanja i opštim pravilima međunarodnog prava o mirnom rešavanju sporova. Osetljivost pitanja koja uređuju pojedini međunarodni ugovori u oblasti životne sredine i mogućnost konflikata između država povodom tumačenja i primene međunarodnih ugovora, doprineli su tome da savremeni međunarodni ugovori u oblasti životne sredine sadrže eksplicitne odredbe kojima se reguliše način rešavanja potencijalnih sporova u njihovom tumačenju i primeni. Moglo bi se reći da bi se osnovnim pristupom mogao smatrati onaj kojim se državama stranama ugovornicama ostavlja mogućnost da se izjasne (prilikom ratifikacije, prihvatanja, potvrđivanja ili pristupanja, ili u bilo koje vreme nakon toga) da, u vezi sa svakim sporom o tumačenju ili primeni, priznaje jedno od sledećih sredstava rešavanja sporova, ili oba, kao obavezna: a) arbitražu u skladu s procedurom koja se obično detaljnije propisuje u posebnom aneksu, i b) pokretanje spora pred Međunarodnim sudom pravde. Osim toga, pregovori ili drugi mirni načini, po sopstvenom izboru, ostaju opšti okvir za rešavanje sporova. Komisija za mirenje je predviđena u nekim međunarodnim ugovorima, u slučaju da strane ugovornice u sporu nisu prihvatile isti način rešavanja spora, ili ako nisu u stanju da spor reše pregovorima ili na drugi miran način. Međutim, za rešavanje sporova u tumačenju i primeni međunarodnih ugovora u oblasti životne sredine relevantan je i čitav niz drugih odredbi kojima se regulišu prava i obaveze strana ugovornica, a pre svega instrumenti za praćenje usaglašenosti, sprovođenja i poštovanja odredbi međunarodnih ugovora. Moglo bi se čak govoriti i o pokušaju da se pitanje poštovanja odredbi međunarodnog ugovora što preciznije uredi tako da ne dolazi do sporova u tumačenju i primeni. G) Suština korišćenja TWAIL pristupa međunarodnom pravu, kao analitičkog okvira za monografiju koja se bavi sukobima oko prirodnih resursa i načinima na koje međunarodno pravo pokušava da kontroliše te sukobe, jeste u potrebi da promišljanje o načinima predupređivanja i rešavanja sukoba izmesti iz uobičajenih okvira međunarodnih normi koje regulišu upravljanje, eksploataciju i zaštitu prirodnih resursa. Kao što smo pokazali u odeljku posvećenom okviru rešavanja konflikata, međunarodni ugovori i organizacije nadležni za pitanja upravljanja prirodnim resursima uglavnom pripadaju onom delu međunarodnog prava koje se bavi životnom sredinom, i koje funkcioniše po unapred pripremljenim obrascima delovanja u kojima se neke stvari uzimaju za date i gde nema mnogo prostora za kreativna normativna rešenja koja bi otklonila strukturne nepravičnosti međunarodnog pravnog poretka. TWAIL pristup međunarodnom pravu je mnogo širi od uskog fokusa na zaštitu životne sredine, i u tom pogledu, njegova primena na razmišljanje o uzrocima sukoba oko prirodnih resursa i načina za njihovo rešavanje dovodi do preispitivanja temeljnih koncepata na kojima počiva opšte međunarodno pravo. Komplikovani odnosi između prirodnog i društvenog, između potrebe za očuvanjem prirode i potrebe za razvojem ekonomije, iskorenjivanjem siromaštva i opštim rastom standarda, između kontrole nad životnom sredinom i načinima raspodele resursa (i prihoda od resursa!), pogoršavaju se intervencijom stranog faktora u nacionalne političko-ekonomske sisteme država bogatih prirodnim resursima, što dovodi do eksponencijalnog povećanja mogućnosti za izbijanje sukoba. Kada se kao preventiva, ili kao lek za suzbijanje već nastalog konflikta, primeni međunarodnopravni instrument zasnovan na istim idejnim konceptima koji su motivisali stranu intervenciju, dolazi do potpunog kolapsa sistema i možda i trajnog konflikta koji se više ne može rešiti uobičajenim međunarodnopravnim metodama. Dolazi do sinergetskog delovanja pretpostavki za izbijanje konflikata koje smo opisali sa neadekvatnim međunarodnopravnim okvirom. Kao i kod svakog teorijskog pristupa, u pogledu primene TWAIL pristupa na konflikte oko prirodnih resursamožemo govoriti samo o obrascima, ne o zakonitostima koji važe u svakom trenutku, na svakom mestu, u svakom pojedinačnom slučaju. TWAIL pristup daje najbolje rezultate u onim najčešćim slučajevima, kada su prirodni resursi locirani na teritorijama zemalja u razvoju, koje su ili prošle kroz period kolonijalizma koji je ostavio trajne posledice na njihov političko-ekonomski sistem, ili se zbog nedostatka domaće akumulacije kapitala oslanjaju na strane investicije u eksploataciju prirodnih resursa. U timslučajevima, prirodni resursi su naročito podložni dejstvu pretpostavki za izbijanje konflikata, a međunarodnopravna rešenja slede obrasce koji ne uzimaju u obzir u dovoljnoj meri, često i nimalo, interese lokalnog stanovništva. TWAIL pristup međunarodnom pravu nam može pomoći da shvatimo koje su realne mogućnosti međunarodnog prava da te sukobe otkloni ili makar ublaži. D) Izabrane studije slučaja pokazuju kako se u praksi nezakoniti, nelegitimni i/ili nepravični modeli upravljanja resursima pretvaraju u društvene sukobe različite prirode i intenziteta. Na primeru DR Konga vidimo vezu između prirodnih resursa i oružanih sukoba. Prirodni resursi postaju uzročnik, katalizator i sredstvo za stvaranje nelegalnog ratno-profiterskog kapitala u oružanim sukobima. U uslovima slabosti državne vlasti i odsustva efektivne kontrole nad teritorijama bogatim prirodnim resursima oportunistički nedržavni akteri počinju da, nauštrb javnog interesa, grabe za sebe koristi od eksploatacije resursa što uvodi sukob u dalje krugove spirale eskalacije. Na primeru Meksika vidimo kako državna politika iskrivljuje duh zakona, ili zakon otvoreno krši, koja donosi nelegitimne i nepravične pravne akte i javne politike o načinu upravljanja resursima, uzimajući u obzir pretežno svoje koruptivne interese i interese krupnog kapitala koji ima želju da eksploatiše postojeće resurse na državnoj teritoriji, dovodi u krajnjoj liniji društvo na ivicu sukoba usled nezadovoljstva lokalnog stanovništva. Priterano uza zid i lišeno benefita eksploatacije resursa od koga zavisi njegovo blagostanje i društveni razvoj, lokalno stanovništvo počinje da pribegava nasilnom otporu kao krajnjoj meri zaštite javnog interesa. Eskalacija daljeg sukoba je neminovna ukoliko država ne odstupi od svojih politika.

Actions (login required)

View Item