Teorija denuklearizacije: zašto države prekidaju programe nuklearnog naoružanja?

Stojanović, Bogdan (2021) Teorija denuklearizacije: zašto države prekidaju programe nuklearnog naoružanja? Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd. ISBN 978-86-7067-292-5

Text 2021_Bogdan.pdf - Published Version Available under License Creative Commons Attribution Non-commercial No Derivatives. Download (5MB)

Abstract

Od ulaska u nuklearnu eru 1945. godine, do danas, napisano je na desetine hiljada stranica o promenjenoj prirodi međunarodnih odnosa, diplomatije i rata zbog realne pretnje oružjem sudnjeg dana. Svetska akademska zajednica već decenijama poklanja pažnju nuklearnom naoružanju, kako u prirodnim tako i u društvenim naukama. Fenomeni nuklearnog naoružanja i razoružanja, naširoko su razvijeni predmet istraživanja u studijama međunarodnih odnosa. Tokom Hladnog rata, pažnjaje bila usmerena na proveravanju i dokazivanju hipoteze o tzv. nuklearnom miru i „racionalnim” strategijama odvraćanja. Nakon kraha Sovjetskog Saveza (Saveza Sovjetskih Socijalističkih Republika, u daljem tekstu naizmenično i SSSR) nastaje tzv. „unipolarni momenat” u međunarodnom sistemu. Od tog momenta, akademski i stručni interes pomera fokus sa nuklearnog balansa supersila na ispitivanje problema nuklearne proliferacije jer to postaje prioritetna bezbednosna pretnja. Naučna istraživanja u oblasti međunarodnih odnosa, podrobno su izučavala šta pokreće i vodi države da se opredele za sticanje (proizvodnju) nuklearnog oružja. Da li je uzroke potrebno tražiti u međunarodnom prestižu, dilemi bezbedno- sti, afinitetima političko-vojnih elita ili strahu od spoljne intervencije – pitanja su na koja je stručna zajednica pokušala da iznedri odgovore. Može se reći da je literatura koja govori o uzrocima nuklearne proliferacije relativno bogata i da su razvijene brojne teorije o krucijalnim faktorima koji determinišu ili pomažu širenje atomskog oružja. Ono što autoru ovog rada „upada u oči” jeste činjenica da od 193 države članice Ujedinjenih nacija, tek devetdržava poseduje nuklearnu bombu. To znači da je samo 6% svih država sveta obezbedilo članstvo u „nuklearnom klubu”. Ova činjenica zahteva razradu i poziva nas na razmišljanje o praksama država koje su odustale od potencijalnog posedovanjanuklearnogarsenala. Neke su imale relativno dobre šanse da ga razviju, dok su druge čak bile na korak do sticanja atomske bombe. Od početka nuklearne ere do danas 24 države je odustalo od prvobitnih težnji da se domognu oružja uništenja. Nesumnjivo postoje brojne ekonomske i tehnološke prepreke u sticanju nuklearnog oružja i nisu sve države sposobne da do ove vrste naoružanja dođu. Međutim, ne tako mali broj država imalo je potencijal i prvobitnu nameru da ga steknu ali su, ipak, odustale od nuklearnih programa ili čak uništile gotov arsenal (Južnoafrička Republika). Predmet ovog istraživanja neće biti hipotetički posednici koji nikada nisu imali praksu nuklearizacije, iako su imali potencijal za tako nešto, već isključivo države koje su sprovodile korake u tom smeru. Njihova praksa odustajanja u procesu nuklearne akvizicije, nagoni istraživača na dublju analizu. Od ulaska u nuklearnu eru uporedo teku procesi proliferacije i deproliferacije. Literatura koja se bavi odustajanjem od nuklearne bombe veoma je skromna, jer se na deproliferaciju gledalo kao na prosto odsustvo faktora koji uzrokuju proliferaciju. Primera radi, zaključak da nestajanje egzistencijalne pretnje, koja je nagonila državu na nuklearnu opciju, jednostavno dovodi do gašenja njenog nuklearnog programa, simplifikuje složenu strukturu odnosa između proliferacije i suprotnog procesa. Slično se zaključuje i da odlaskom sa vlasti pro-nuklearnih elita, automatski biva prekinut vojni nuklearni program te države. Međutim, ako se detaljno analizira, uviđa se da je proliferacija anomalija u odnosu na suprotan proces – proces odustajanja od nuklearnog programa. Od početka nuklearnog doba, čak 34 države su posedovale program razvijanja nuklearnog naoružanja, ili su na drugi način preduzimale akcije u cilju sticanja tog oružja. Samo deset država sveta sprovelo je ovaj proces do kraja i steklo nuklearnu bombu, i to: Sjedinjene Američke Države, Sovjetski Savez (Rusija), Ujedinjeno Kraljevstvo, Francuska, Kina, Izrael, Indija, Pakistan, Severna Koreja i Južnoafrička Republika. Čak 24 države odustale su od te namere iako su prethodno sprovodile manje ili veće korake ka tom cilju to: Australija, Nemačka, Italija, Švajcarska, Japan, Jugoslavija, Švedska, Tajvan, Rumunija, Kanada, Indonezija, Egipat, Norveška, Brazil, Argentina, Južna Koreja, Čile, Sirija, Libija, Alžir, Nigerija, Irak, Španija, i Iran čije su nuklearne aspiracije prekidane, ali konačan status još uvek je nepoznat. Prognoze tokom 60-ih godina 20. veka da će broj nuklearnih sila preći cifru od 20 država kroz nekoliko dekada, pokazale su se kao pogrešne. U današnjem međunarodnom diskursu načelno preovlađuje stav da je nuklearno oružje potrebno uništiti. Ono u sebi nosi negativnu konotaciju kao neekološko, nehumano, nemoralno i kataklizmično sredstvo ugrožavanja ljudskog opstanka. Ono je viđeno kao ugrožavajuće po ekološku bezbednost. Istovremeno, nuklearno oružje je realnost u međunarodnim odnosima i tako će zauvek ostati, čak i ukoliko bi sve nuklearne sile dogovorno uništile svoje nuklearne arsenale. Znanje o njemu nikada neće biti uništeno, a mogućnost da se isto razvije u kratkom roku za pojedine zemlje sveta ne predstavlja veliki problem. Denuklearizaciju nije moguće sprovesti do kraja na globalnom nivou, ali je istorija pokazala da se ni nuklearizacija nije mogla u potpunosti realizovati u većini država. Šta je navelo države na nuklearnom putu da odustanu od svojih vojnih programa – pitanje je na koje ovo istraživanje traži odgovor. Stoga, praksa odustajanja država od programa nuklearnog naoružanja čini osnovni predmet ovog istraživanja.

Actions (login required)

View Item