Karakteristike privreda Bliskog istoka i severne Afrike i perspektive ekonomske saradnje sa Srbijom

Stanojević, Nataša (2021) Karakteristike privreda Bliskog istoka i severne Afrike i perspektive ekonomske saradnje sa Srbijom. Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd. ISBN 978-86-7067-284-0

Text Karakteristike-privreda-Bliskog-Istoka-i-Severne-Afrike.pdf - Published Version Available under License Creative Commons Attribution Non-commercial No Derivatives. Download (3MB)

Abstract

Bliski istok nije jasno omeđen geografski prostor već region koji se, zbog sličnih prirodnih i društvenih obeležja, najčešće posmatra zajedno sa Severnom Afrikom. Klasifikacije najvažnijih međunarodnih institucija, kao što su Ujedinjene nacije (UN), Svetska banka (SB) i Međunarodni monetarni fond (MMF), ovaj region svrstavaju u zajedničku celinu pod nazivom Middle East and North Africa, odnosno MENA region. Iako ove organizacije nisu usaglašene u pogledu država koje region obuhvata, 18 država su zajedničke u svim podelama. To su: Iran, Irak, Saudijska Arabija, Kuvajt, Katar, Oman, Bahrein, Ujedinjeni Arapski Emirati, Jordan, Sirija, Liban, Izrael, Jemen, Egipat, Libija, Tunis, Alžir i Maroko. Uprkos naglašenoj sličnosti među zemljama u pogledu geografskih, ekonomskih, kulturoloških i religijskih odlika, ovaj region nije homogena celina. Veliki kontrasti u pogledu broja stanovnika, veličine teritorije, međunarodne političke i ekonomske pozicije, stepena razvoja, strukture i uspešnosti privreda, čine region Bliskog istoka i Severne Afrike veoma kompleksnim prostorom. U okviru globalne podele na osnovu dohotka po stanovniku, zemlje regiona pripadaju svim razvojnim kategorijama. Širok je raspon privreda – od Jemena kao najslabije razvijene privrede sa 3.700 USD (World Bank Indicators, 2020) po stanovniku, do Katara kao najbogatije zemlje regiona, koja je često prva zemlja sveta prema ovom pokazatelju sa 94.000 USD (World Bank Indicators, 2020). Prema veličini privreda, odnosno bruto domaćem proizvodu (BDP), razlike su takođe velike. Saudijska Arabija ima najveću privredu sa BDP od 687 milijardi USD u 2019. godini, dok najmanje privrede imaju Jemen sa 31 milijardom USD i Bahrein sa 35 milijardi USD. Ove razlike su delom posledica različitog stepena razvijenosti privreda, a delom velikih razlika u broju stanovnika, koji se kreće od 1,6 miliona stanovnika u Bahreinu do 82 miliona u Turskoj i Iranu. U skladu sa dominantnim ekonomskim klasifikacijama, predmet istraživanja ove monografije je ekonomija regiona Bliskog istoka i Severne Afrike (BISA) kao celine, sa zajedničkim prednostima i izazovima, kao što su značaj energenata, oružanih sukoba, islamske ekonomije itd. Pojedine teme, ipak, zahtevaju pojedinačni pristup ovim privredama, ne samo kao ilustracija određenog istraživačkog problema već kao poseban istraživački cilj. Prvi deo knjige, podeljen u devet poglavlja, uglavnom istražuje različite aspekte ekonomije regiona kao celine, zajedničke prednosti i ograničenja u razvoju privreda, izazove sa kojima se privrede suočavaju, njihove potrebe i mogućnosti. Drugi deo knjige stavlja ove privrede u kontekst ekonomskih, pre svega trgovinskih partnera Srbije i uključuje kvantitativne analize ekonomskih odnosa Srbije sa pojedinačnim privredama regiona. Jedno od najvažnijih zajedničkih obeležja zemalja u regionu su oskudni prirodni uslovi kao ograničavajući faktor privrednog razvoja. Ograničenja koja je priroda nametnula zemljama BISA regiona, efekti geografskih uslova na razvoj njihovih privreda, posebno na proizvodnju i snabdevanje hranom, tema su prvog poglavlja u prvom delu knjige. Velike razlike u razvijenosti, strukturi i uspešnosti privreda u regionu, u najvećoj meri su rezultat obilja ili odsustva energenata. Od prvih decenija XX veka većina privreda na ovom prostoru utemeljena je na izvozu nafte i gasa. Iako sve zemlje regiona imaju izvesne rezerve, energetski resursi su toliko neravnomerno raspoređeni da je glavni kriterijum za klasifikaciju ovih privreda količina energenata u odnosu na broj stanovnika. Ovaj aspekt razdvaja privrede regiona u dve jasno diferencirane grupe – naftne i nenaftne privrede. Iako region raspolaže i značajnom količinom prirodnog gasa, a pojedine zemlje, kao Katar, čitav privredni uspeh zasnivaju na izvozu gasa, termini naftne i nenaftne privrede su uvreženi u stručnoj i naučnoj literaturi, pa će, uz ovu ogradu, biti korišćeni i u ovoj monografiji. Drugo i treće poglavlje analiziraju odvojeno ove dve grupe privreda, sa njihovim specifičnim problemima, prednostima i razvojnim potencijalima. Značaj energenata za privrede BISA, prednosti, ali i problemi koji nastaju zbog zavisnosti od njihovog izvoza, kao i pregled najvažnijih obeležja pojedinačnih naftnih privreda, teme su drugog poglavlja, dok su u trećem poglavlju istraženi problemi i komparativne prednosti privreda koje nemaju značajne depozite nafte i gasa. U odnosu na uobičajenu privrednu nestabilnost regiona, dodatne turbulencije u XXI veku nastale su delovanjem Svetske ekonomske krize, koja je ove zemlje pogodila 2009. godine. Njeni efekti na sve ključne segmente ekonomija u regionu, analizirane su u četvrtom poglavlju prvog dela. Još jedno od ključnih zajedničkih obeležja regiona je bezbednosna nestabilnost. Nestabilnost je posledica oružanih sukoba između država regiona, unutar njih (građanski i plemenski sukobi), zatim njihovog trajnog konflikta sa Izraelom, kao i sa Sjedinjenim Državama, koje su uvek u sukobu sa najmanje jednom zemljom u regionu, što se manifestuje kao oružani sukob ili ekonomske sankcije. Peto poglavlje knjige analizira ekonomske efekte militarizacije i bezbednosnih izazova regiona. U okviru ovog poglavlja zaseban deo posvećen je ekonomskim posledicama Arapskog proleća, nizom građanskih protesta i revolucija koji su u velikoj meri oblikovali sadašnje stanje ovih privreda. U šestom poglavlju se istražuju tradicionalan, ali još uvek zastupljen, islamski pristup ekonomskom razvoju, specifičnosti svojinskih odnosa u islamu, kao i islamsko bankarstvo. Zbog oskudnih prirodnih uslova i zavisnosti od izvoza energenata, veoma je teško osmisliti održiv koncept razvoja privreda BISA. U nastavku prvog dela knjige, u tri zasebna poglavlja analizirane su strategije sa izvesnim potencijalima za razvoj regiona, imajući u vidu specifična regionalna i nacionalna ograničenja i prednosti. Ove strategije se odnose na realizaciju razvojnih potencijala industrijskih klastera, regionalnih integracija i informaciono-komunikacionih tehnologija (IKT). Oslanjajući se na teorije razvojnih potencijala klastera, u sedmom poglavlju su izdvojeni i locirani razvojni potencijali u vidu prednosti posebnih lokacija ili već postojećih lokacija sa koncentracijom proizvodnje određenih sektora. Zemlje BISA nemaju mnogo osnova za razvoj klastera, ali malobrojni već započeti ili uspostavljeni aglomeracioni procesi imaju potencijal da pokrenu razvoj čitavih privreda. Osmo poglavlje istražuje razvojne potencijale regionalnih ekonomskih integracija, koje za sada nisu uspele da ostvare značajnije zajedničke ciljeve, uprkos višedecenijskim težnjama vlada na ovom prostoru. Informaciono-komunikacione tehnologije (IKT) u zemljama regiona, njihovi razvojni potencijali i stepen implementacije u pojedinačnim zemljama su tema devetog poglavlja. IKT imaju potencijal da ubrzaju razvoj privrede podsticanjem rasta produktivnosti u uslugama, industriji i poljoprivredi. One imaju snažan pozitivan uticaj na zaposlenost. Ono što je od posebnog značaja za ovaj region, IKT ne zavise od prirodnih uslova i resursa, a daju mogućnost za prevazilaženje ograničenja prirodnih uslova u regionu. U ovom poglavlju su kvantitativno analizirani efekti investiranja u IKT u zemljama regiona na njihov privredni rast. Neke karakteristike regiona analizirane u okviru zasebnih poglavlja, na primer o islamskoj ekonomiji, IKT i industrijskim klasterima, ne spadaju u najvažnija obeležja ovih privreda. Ova obeležja autentične regionalne ekonomske prošlosti i univerzalne, globalne budućnosti ekonomije, koja paralelno funkcionišu, doprinose dubljem uvidu u raznolikost i slojevitost regiona. Drugi deo knjige se sastoji od pet poglavlja u kojima se statističkim i ekonometrijskim metodama istražuju potencijali ekonomskih odnosa između Srbije i zemalja BISA. Prvo poglavlje drugog dela sadrži analizu osnovnih karakteristika spoljne trgovine Srbije i trgovinske razmene sa zemljama BISA i utvrđuje se koji izvozni proizvodi Srbije imaju najveću komparativnu prednost na svetskom tržištu. U drugom poglavlju se, primenom modela gravitacije, ocenjuje potencijalni ukupni izvoz Srbije u zemlje regiona, a zatim ove vrednosti dovodi u odnos sa realizovanom trgovinom. Veliki neostvareni izvozni potencijali sa većinom zemalja u regionu analiziraju se dalje prema proizvodima koji potencijalno mogu biti predmet dodatnog izvoza. Ove grupe proizvoda ustanovljene su kombinacijom udela proizvodnih grupa u aktuelnom izvozu, sa komparativnim prednostima Srbije utvrđenim u prvom poglavlju drugog dela, primenom Revealed Comparative Advantage (RCA) indeksa komparativne izvozne prednosti. Na ovaj način su izdvojene dve grupe poljoprivrednih proizvoda, žitarice i voće, kao i naoružanje i vojna oprema, koje imaju veliki potencijal za dodatni izvoz Srbije u zemlje regiona. Potencijali poljoprivrednih proizvoda su kvantifikovani u trećem poglavlju. Utvrđeni su koeficijenti uvozno- izvozne podudarnosti za najvažnije vrste žitarica i voća, između Srbije i svake zemlje BISA regiona. Na ovaj način su ustanovljeni konkretni izvozni pravci, odnosno države u regionu kao potencijalna tržišta za povećanje izvoza zasebnih grupa voća i žitarica. U četvrtom poglavlju drugog dela, potencijalni izvoz naoružanja i vojne opreme utvrđen je na drugačiji način od izvoza hrane. Proizvodi vojne industrije Srbije već zauzimaju značajno mesto u izvozu Srbije u zemlje BISA, a potencijali za povećanje izvoza utvrđeni su primenom posebnog modela gravitacije, izrađenog samo za izvoz ovih proizvoda iz Srbije. Poslednje poglavlje su zaključci koji se odnose na drugi deo knjige, odnosno sumarni prikaz rezultata i preporuke za intenziviranje ekonomskih odnosa Srbije i zemalja BISA, sa preciziranim vrstama proizvoda i potencijalnim izvoznim tržištima.

Actions (login required)

View Item