Kraljevina SHS i Grčko-turski rat (1919-1923) : uz osvrt na evropsku i balkansku diplomatiju toga doba

Marković, Nikola (2025) Kraljevina SHS i Grčko-turski rat (1919-1923) : uz osvrt na evropsku i balkansku diplomatiju toga doba. Institut za međunarodnu politiku i privredu, Beograd. ISBN 978-86-7067-364-9

Text Kraljevina-SHS.pdf - Published Version Available under License Creative Commons Attribution Non-commercial No Derivatives. Download (15MB)

Abstract

Monografija je posvećena ulozi Kraljevine SHS u Grčko-turskom ratu, koji je trajao od 1919. do 1923. godine i potpisivanja mirovnog ugovora u Lozani. Reč je o jednoj zanimljivoj temi iz diplomatske istorije Balkana i Evrope, koja u srpskoj i jugoslovenskoj istoriografiji nikada do sada nije konkretno obrađena jednim sveobuhvatnim delom. Ipak, pojedini autori obradili su neke važne segmente ove teme baveći se odnosom Kraljevine SHS prema Grčkoj i Turskoj. Tu pre svega imamo u vidu radove koleginica Desanke Todorović, Aleksandre Pećinar i drugih. Stiče se utisak da se preko nekih delova, važnih za razumevanje istorije Balkana, prelazilo isuviše lako u domaćoj istoriografiji, bez potrebe da se oni detaljnije objasne. Zato je jedan od glavnih zadataka ove knjige da pokuša da odgovori na brojna pitanja koja se tiču odnosa mlade jugoslovenske kraljevine prema ratu koji su vodili Grci i Turci na prostoru Male Azije, ali i da pokuša da predstavi međunarodne odnose i situaciju u Evropi i na Balkanu nakon završetka Prvog svetskog rata. Za izradu ovog rada, koji glavnim delom obuhvata period od 1919. do 1923. godine, autor je smatrao da je potrebno predstaviti i događaje koje su prethodili sukobu. Zato je prvi deo ove monografije posvećen događajima koji su oblikovali balkanske odnose, ali i odnose velikih sila u toku balkanskih ratova (1912–1913) i „Velikog rata” (1914–1918), jer su oni pružali odgovore na mnoga pitanja koja su bila postavljena na sto evropske diplomatije nakon okončanja ratnih operacija. U tom delu, autor je pokušao da navede glavne karakteristike ovog perioda služeći se objavljenim dokumentima, memoarskom građom i dostupnom literaturom, jer su one imale naročitu važnost za razumevanje procesa i događaja o kojima se kasnije govori. Primarni deo knjige sastoji se iz tri celine, koje obrađuju suštinu pitanja o vezanih za temu ove monografije. Prva od njih, pod naslovom Od Pariza do okončanja rata u Maloj Aziji (1919–1922), koja predstavlja drugo poglavlje knjige, obrađuje period od početka rada konferencije mira u Parizu januara 1919. godine pa do okončanja ratnih operacija u Maloj Aziji između Grčke i Turske na jesen 1922. godine. Autor naročito ističe da je rat između te dve zemlje (1919–1923) samo nastavak „Velikog rata” na prostoru Male Azije i da je spor dva naroda doprineo da se uoče prve pukotine u sistemu stvorenom mirovnim ugovorima u Versaju i Sevru. One su bile sve izraženije nakon ikrcavanja grčke vojske na tlo Male Azije sredinom maja 1919. godine, koje su dopustile velike sile. Nakon napredovanja ovih trupa u dubinu teritorije i odbijanja turske strane da ratifikuje mirovni ugovor potpisan u Sevru, 10. avgusta 1920. godine, učinjen je prvi značajan korak ka urušavanju sistema. Tome je svakako doprinela politika koju je promovisao novi pokret nacionalista vođen harizmatičnim turskim oficirom Mustafom Kemalom, koji se zalagao za odbacivanje ugovora iz Sevra, vraćanje turskih teritorija u Maloj Aziji, Trakiji i Carigradu i imao nameru da protera grčku vojsku iz tih oblasti. Autor naročito ističe da su u knjizi korišćeni nazivi Ankara ili Angora za prestonicu pokreta Mustafe Kemala u zavisnosti od trenutne motivacije, a kada je reč o prisvojnom pridevu koji govori o vladi koja se nalazi u ovom gradu korišćen je naziv angorska vlada. Nova država Kraljevina SHS bila je naslednica Srbije, koja je u toku jednog dela rata imala saveznički odnos sa Grčkom i njenim premijerom Venizelosom. Saradnja je nastavljena na diplomatskom planu na konferenciji mira u Parizu, kada su one zajednički istupale sa Rumunijom protiv Bugarske. Tom prilikom postavljene su osnove za budući savez Malu Antantu, ali Grčka neće biti nikada priznata za člana saveza, iako su postojale inicijative u toku 1922. i 1923. godine da i ona pristupi paktu. Naime, Malu Antantu su više interesovala pitanja u Centralnoj Evropi i držanje ka Bugarskoj, te ona nije želela da se angažuje u grčko-turskom sporu, koji je za nju bio geografski udaljen, pa bi eventualno delovanje na tom prostoru bilo neprirodno. Potreba da se predstavi jugoslovenska uloga u sukobu logično je upućivala autora na rad sa diplomatskom građom iz Arhiva Jugoslavije. Za tu priliku istraženi su fondovi poslanstava u Londonu, Parizu, Vašingtonu, Atini, Bukureštu i Carigradu, fond Političkog odeljenja Ministarstva spoljnih poslova i fond Dvora Kraljevine SHS. Korišćena su i objavljena dokumenta Ministarstva spoljnih poslova – Stejt departmenta Sjedinjenih Američkih Država (Papers Relating of the Foreign Relations of the United States), koja se nalaze u takozvanoj Kancelariji za istoričare (Office of the Historian). Ona su sadržala zanimljive podatke o temi vezanoj za konferenciju mira u Parizu, zasedanja savezničkih delegata i delovanje grčke vlade. Veliki značaj imali su i fondovi Državnog Arhiva u Rimu (Archivio Centrale dello Stato), pre svega hartije italijanskih političara Karla Sforce i Frančeska Savera Nitija. Uz to, jedan dobar deo rada oslanja se i na objavljene britanske diplomatske izvore (Documents on British Foreign Policy 1919–1939), koji su dosta pomogli da se predstavi uloga Velike Britanije i drugih velikih sila u sukobu. Ova građa bila je naročito dragocena da se rasvetli uloga britanskog premijera Lojda Džordža, ministra spoljnih poslova Lorda Džordža Kerzona, britanskog Visokog komesara u Carigradu Ser Horasa Rambolda i glavnog komandanta savezničkih snaga u Carigradu generala Sir Čarlsa Haringtona u Grčko-turskom sukobu. Uz to, ova građa pomogla je u oslikavanju jugoslovenske politike prema ratu i držanju kralja Aleksandra, Nikole Pašića i Momčila Ninčića tokom sukoba, kao ličnosti koje su kreirale pravac spoljne politike jugoslovenske države. Ostaje žal što autor knjige nije stigao da obradi objavljena francuska dokumenta (Documents diplomatiques Français), koja je imao na raspolaganju. Nisu predstavljeni ni svi dokumenti iz Arhiva Jugoslavije i Državnog arhiva u Rimu do kojih se došlo u toku istraživanja, kao ni sva literatura. Taj posao će sigurno biti sproveden u delo u narednim godinama, kada ovo delo bude izašlo u drugom, dopunjenom izdanju. Takođe, u narednom periodu trebalo bi objasniti držanje jugoslovenskih muslimana prema pokretu Mustafe Kemala, reakcije koje je njegova revolucija izazvala među stanovništvom u Bosni i Hercegovini, Makedoniji i na Kosovu, koje takođe nedostaje u knjizi ili je obrađeno u fragmentima. Naročito važno bilo bi utvrditi koliko se ljudi sa jugoslovenskog prostora borilo u Grčkoturskom ratu, u kojim vojskama i sa kojim ubeđenjima. Potreba autora da se fokusira na doktorske akademske studije uticala je da ti važni delovi budu izostavljeni. To je svakako posao koji će se naći na radnom stolu autora u narednom periodu, ili u vidu pojedinačnih radova (naučnih članaka) ili u dopunjenom izdanju monografije. Svakako treba pohvaliti rad kolega iz Srbije i Bosne i Hercegovine, pre svih Jovane Ratković Šaljić i Amera Masla, koji su otvorili nekoliko važnih tema vezanih za držanje muslimanskog stanovništva prema Grčko-turskom ratu, odnosno ukidanju kalifata i reformama Mustafe Kemala Ataturka u Turskoj nakon njega. Da bi se pružila kompletna slika o istorijskom periodu o kome se piše bilo je nepohodno proveriti pisanje jugoslovenske i inostrane štampe, koja uvek donosi interesantan pogled na minule događaje. Naravno, ovi izvori uvek se kod istoričara koriste obazrivo, uz oslanjanje na dokumente prvog reda (arhivsku građu, objavljena dokumenta), jer mogu imati tendenciozan karakter u zavisnosti od toga da li je neki činilac političkog života imao uticaj na njih. Često se kroz istoriju, ali i danas, dešavalo da novinski članci ne donose istinite vesti, već su plasirani zbog političke propagande i manipulacije, ili u cilju da izazovu reakciju u političkom životu neke zemlje. Usled ograničenog vremenskog perioda uspeo sam da u većoj meri obradim objave lista „Politika” za ovu temu, a u manjoj meri pisanje listova „Vreme” i „Pravda”. Stranu štampu sam pretežno nalazio u arhivskim fondovima Arhiva Jugoslavije i Državnog Arhiva u Rimu, kao prilog izveštaju koji su slale domaće i italijanske diplomate u izveštaju svojim vladama. Treća celina, pod nazivom „Završna faza rata u drugoj polovini 1922. godine”, obrađuje burne događaje u kratkom vremenskom periodu od leta 1922. godine, i grčkog pokušaja zauzimanja Carigrada do početka konferencije mira u Lozani, novembra meseca iste godine. Taj deo diplomatske istorije naročito je bio interesantan istraživačima, pa su mnoge domaće i inostrane kolege veoma podrobno obradile ovo pitanje. Naravno, ono nije bilo obrađeno u potpunosti i predstavljeno na jednom mestu. Osim navedenih izvora prvoga reda, radovi Stanislava Sretenovića, Ivana Ristića, Harija Psomijadesa (Harry Psomiades), Aleksandera Macfia (Alexander Macfie), Stavrosa Stavridisa i drugih autora, upućivali su autora na dalja istraživanja kako bi se rasvetlila jugoslovenska uloga u krizi koja se javila na Bliskom istoku u drugoj polovini 1922. godine. Važan segment ove celine predstavlja i deo koji obrađuje odnose jugoslovenske države i Srpske pravoslavne crkve sa Vaseljenskom patrijaršijom u Carigradu. Istraživanja kolegenica i kolega Radmile Radić, Mire Radojević i Srđana Mićića imali su izuzetnu važnost kako bi se još detaljnije rasvetlili odnosi Beograda i Fanara. Osim obrade načina priznavanja ponovnog uspostavljanja Srpske pravoslavne crkve, delovanja vršioca dužnosti patrijarha (locum tenens), mitropolita Doroteja i patrijarha Meletiosa IV, nije bilo moguće zanemariti odnose Vaseljenske patrijaršije sa Atinskom mitropolijom i Anglikanskom crkvom. Takođe, obrađeni su i zahtevi koji su upućivani jugoslovenskoj i rumunskoj vladi kako bi one uzele u zaštitu Vaseljensku patrijaršiju i pobrinule se za odbranu njenog položaja na Konferenciji u Lozani, koji je bio naročito ugrožen zbog insistiranja predstavnika Kemalovog pokreta da se njeno središte izmesti iz Carigrada. Uspešnoj saradnji dve balkanske države, sasvim logično, pridružila se i vlada u Atini. Združena diplomatska akcija presudno je uticala da se sačuva i održi položaj ove važne institucije za pravoslavne balkanske narode. Kraljevina SHS držala se neutralno u toku celog trajanja rata. Njena vlada, politička i vojna elita odbijali su da uzmu učešća u ratnim operacijama uprkos tome što su postojale ponude, zvanične i nezvanične, od obeju zaraćenih strana da se i ona priključi ratu. Turci su početkom maja 1921. godine predložili ulazak Kraljevine SHS u rat jednom ofanzivom prema Solunu, ali je vlada u Beogradu odbila ovaj predlog. Kada je došlo do proterivanja grčke vojske i stanovništva iz Male Azije, turski zvaničnici su još jednom bezuspešno insistirali da jugoslovenska vojska izvrši napad na glavni grad Makedonije i izađe na Egejsko more. Velika Britanija je septembra 1922. godine, u vreme najveće krize na Bliskom istoku, pokušala da pozove Rumuniju i Kraljevinu SHS da pošalju po dve divizije na Bosfor i Dardanele, ali je i ova inicijativa odbijena. Jugoslovenski politički vrh uspeo je da iskoristi sukobe između Pariza i Londona, da obezbedi dobijanje francuskih kredita za naoružavanje vojske u zamenu za podršku francuske politike prema Trakiji. Kada se u toku konferencije u Lozani, krajem 1922. i početkom 1923. godine, pominjala mogućnost ponovnog početka rata između Grčke i Turske, zbog nerazumevanja dve delegacije, Venizelos je insistirao na vojnom angažovanju Kraljevine SHS. Usled brojnih problema sa kojima se susretala na spoljašnjem i unutrašnjem planu, jugoslovenska vlada zadržala je neutralan stav. To je sasvim razumljivo jer posle 1918. godine na površinu izlaze brojni nerešeni sporovi i neslaganja sa skoro svim susedima, izuzev Grčke. Interesi u Dalmaciji, strah od restauracije Habzburga, upadi bugarskih komita na jugoslovensku teritoriju, nerešena unutrašnja pitanja sa Hrvatima i pokret kačaka na Kosovu, nalagali su joj da usmeri poglede prema Italiji, Mađarskoj i Bugarskoj koje su pokazivale revizionističke težnje nakon neostvarenih teritorijalnih aspiracija u Prvom svetskom ratu. Četvrta i poslednja celina bavi se Konferencijom za sklapanje mira, koja se održala u Lozani od druge polovine novembra 1922. godine do 24. jula 1923. godine kada je sklopljen mir između Grčke i Turske. Jugoslovensku vladu interesovalo je pitanje raspodele duga Osmanske imperije, koje je prema mirovnim ugovorima u Sevru i Lozani nametalo velike obaveze za teritorije koje je ona osvojila nakon Balkanskih ratova. Zbog ovih odredaba Kraljevina SHS neće potpisati nijedan od pomenutih ugovora, uprkos pritisku koji je vršen iz Pariza i Londona. Ovaj period obeležila su dva važna događaja koja su išla ka otopljavanju odnosa sa Turskom i Grčkom. Pre svega, obavljena je poseta Beogradu specijalnog izaslanika vlade u Angori, krajem maja i početkom juna 1923. godine, radi razgovora o obnovi diplomatskih odnosa, koji su konačno uspostavljeni dve godine kasnije. Takođe, Kraljevina SHS uspela je u toku maja da se sporazume sa Atinom oko potpisivanja ugovora o jugoslovenskoj Slobodnoj zoni u Solunu. Usled različitih okolnosti koje su komplikovale međusobne odnose taj dogovor je sproveden u delo tek nakon nekoliko godina. Koristim ovu priliku da se najljubaznije zahvalim mentoru master rada iz kog je proizašla ova monografija, akademiku Ljubodragu Dimiću. Profesor Dimić je pružio nemerljiv doprinos u formiranju pogleda i veština jednog mladog istoričara. U toku dvogodišnje odlične saradnje profesor je pružao veliku podršku i pokazao izuzetno strpljenje. Uputstva, sugestije i stručne smernice koje je davao u toku izrade ovog rada bile su veoma dragocene. Osećam posebnu potrebu da se zahvalim i osoblju Arhiva Jugoslavije, pre svega kolegenicama koje rade u čitaonici, arhivistima msr Ivani Božović i msr Jeleni Kovačević, koje su pokazale veliku ljubaznost i pomogle u pribavljanju neophodne građe. Zahvalan sam i recezentu prof. dr Slobodanu Markoviću, koji je ustupio četiri monografije vezane za grčku istoriju tokom ovog perioda, a koje su autoru dosta pomogle u izradi dela. Pored ovih lica, autor oseća potrebu da se zahvali i ostalim recezentima, dr Slobodanu Jankoviću sa Instituta za međunarodnu politiku i privredu, kao i prof. dr Darku Tanaskoviću, koji su svojim smernicama u pogledu izrade ovog dela dali naročiti doprinos.

Actions (login required)

View Item